SHBA- Të shtunën më 23 qershor 1934, poeti rus Boris Pasternak ishte në shtëpi me familjen e tij kur mori një telefonatë të papritur. Ishte Jozef Stalini, i cili e kishte telefonuar për të diskutuar arrestimin e fundit të mikut dhe kolegut të Pasternakut, Osip Mandelstam. Biseda zgjati tre ose katër minuta dhe përfundoi kur Stalini e mbylli befas telefonin. Kur Pasternak u përpoq ta telefononte pas, e vetmja përgjigjie ishte se numri i kërkuar nuk ekzistonte më.
Të paktën 13 versione të kësaj bisede kanë dalë në dritë dhe që nga vitet 1970 - kur historiani Lazar Fleishman tërhoqi për herë të parë lidhur me rëndësinë e atij shkëmbimi fjalësh- e që nga ajo kohë ka gjeneruar interes të madh studiuesish dhe ka shkaktuar një sërë interpretimesh marramendëse, të zbutura në mënyra të ndryshme për të dënuar ose për të falur.
Përgjigja e Pasternak për Mandelstamin: Ne jemi të ndryshëm, shoku Stalin.
Kultura ruse po fuqizohen në atë kohë. I arrestuar për herë të dytë, Mandelstam u dërgua në mërgim, ku vdiq nga tifoja në dhjetor 1938. Pasternak përfundimisht nuk u favorizua më që nga viti 959, pasi fitoi çmimin Nobel në 1958. I denoncuar nga shkrimtarë të tjerë, i zhveshur nga nderimet e tij në Rusi dhe i përjashtuar nga Bashkimi i Shkrimtarëve Sovjetikë, ai vdiq jo shumë kohë më vonë.
Me librin e tij të ri “A Dictator Calls”, Ismail Kadare, shkrimtari më i madh i Shqipërisë, ndërhyn në debat me një hetim eliptik të “atyre 200 sekondave fatale”, ndërsa shkruan “ligjet e tragjedisë kishin bashkuar poetin dhe tiranin”. Tani 87-vjeç, Kadare ka përvojë të dorës së parë të rreziqeve të autorësisë në kontekstin e regjimeve tiranike. Nën komunizmin shqiptar pas vitit 1945, vepra e tij u censurua dhe u ndalua, dhe në vitin 1990 ai kërkoi azil politik në Francë. Ashtu si Pasternaku, Kadare është nominuar për çmimin Nobel (15 herë, të gjitha deri tani të pasuksesshme) dhe ai gjithashtu një herë mori një telefonatë nga diktatori Enver Hoxha i Shqipërisë. Për habinë e tij, ai e gjeti veten duke dridhur në këtë moment. Përvoja është rrëfyer në "A Dictator Calls", duke nxitur pyetje retrospektive vetë-shkelëse dhe duke ushqyer obsesionin e tij me telefonatën Stalin/Pasternak.
Libri fillon në një formë gjysmë-fiksionale, rrëfyer nga një autor. Bisedat me gjemba me redaktorin e tij për dorëshkrimin e tij të fundit janë të ndërthurura teksa ai ëndërron për ditët e tij studentore në Institutin Gorky. Autori është i munduar nga pyetja se pse Pasternaku u përgjigj ashtu siç supozohej. Çfarë dinte ai? Çfarë tha apo nuk tha në të vërtetë? A ishte ai përgjegjës për rënien e Mandelstam?
“Historia e trishtë e Pasternakut ishte vetëm një nga shumë treguesit se Moska dhe Tirana ishin gati për një përballje.”
Kadare përdor bisedën Stalin/Pasternak për të eksploruar ndërveprimin midis pushtetit politik dhe pushtetit artistik
Gjysma e dytë e librit, e vendosur në vitin 2015, braktis fiksionin dhe merr formën e një eseje në të cilën Kadare shqyrton me imtësi në secilin nga 13 versionet e njohura të telefonatës së fabuluar. Të nxjerra nga arkivat, kujtimet dhe intervistat e KGB-së, versionet janë dhënë nga miq, bashkëshortja, rivalë, agjentë sekretë dhe historianë. Kadare veçon secilin, duke ndjekur kuptimet e tyre të fshehura me vendosmërinë e një seance gjuetie. Një nga 13 versionet vjen nga ditari i Anna Akhmatova, një shoqe e ngushtë e gruas së Mandelstam, Nadezhda dhe përflitet se ka qenë e dashura e Pasternak. Miku dhe rivali i vjetër i Pasternakut, Nikolai Vilmont, pohon: Këto ishin fjalët e tij siç më tha ai vetë.
Por sa më shumë që gërmon Kadare, aq më shumë i shmanget e vërteta.
A ishte katalizatori i bisedës një poezi, e shkruar nga Mandelstam, që dukej se përshkruante Stalinin si "malësorin e Kremlinit"? A ishte Pasternaku i tronditur nga marrja e telefonatës apo gjakftohtë? Siç thërret Kadare me shqetësime të shara: Kushdo që mendon në fillim se trembëdhjetë versione janë shumë, në fund të çështjes mund të mendojë se këto janë të pamjaftueshme!
Zhytja e thellë e Kadaresë në "enigmat e komunizmit" tërheq jo vetëm gjigantët e kulturës ruse, por një mori të tjerësh, duke përfshirë Frojdin, Senekën dhe madje edhe Helenën e Trojës. Vëmendja që ai i kushton trekëndëshit Stalin-Pasternak-Mandelstam është e lidhur me digresione magjepsëse, nga vetëvrasja e Senekës deri te sifilizi i Leninit. Ajo që gradualisht bëhet e qartë është se Kadare po përdor bisedën Stalin/Pasternak si një metaforë të zgjeruar për të eksploruar natyrën e pushtetit dhe ndërveprimin midis pushtetit politik dhe pushtetit artistik. Një e re befasuese është Nikolai Bukharin, i cili i dërgoi letër Stalinit në 1934 me sa duket i bëri më shumë dëm Mandelstamit sesa përgjigja e Pasternakut. As Kadare nuk përmend se në vitin 1934 Stalini kishte hartuar një listë të shkrimtarëve të dënuar që nuk përfshinte Mandelstamin, duke pretenduar se Stalini mund të mos e kishte autorizuar arrestimin e tij.
Duke lënë mënjanë fjalët e vogla, "A Dictator Calls" është një konsideratë që nxit mendimin e marrëdhënies midis shkrimtarëve dhe tiranisë, e gjitha me përkthimin e John Hodgson, e jep me hijeshi imagjinatën e Kadaresë. Frika e tiranisë ndaj artit dhe artistëve është e vërteta që ia vlen të kërkohet, siç thotë Kadare: Ne që dimë diçka për këtë çështje jemi të detyruar të dëshmojmë për të, edhe ato aspekte që është e pamundur të vërtetohen. . . arti, ndryshe nga një tiran, nuk merr mëshirë, por vetëm e jep atë.
Marrë dhe përkthyer nga FT
